Um femínisma, fórnarlömb og hlutgervingu

Ég setti inn dálítið innlegg á Fésbókina hjá henni Stínu vinkonu minni um daginn, en hún hafði deilt erindi sem Halla Gunnarsdóttir hafði flutt þar sem hún lagðist gegn frumvarpi um staðgöngumæðrun. Ég lýsti þar skoðun minni; að hennar afstaða væri sprottin af vafasamri hugmyndafræði og fórnarlambsfemínisma. Það var býsna stutt innlegg, eins og svona innlegg eru gjarnan, og að sjálfsögðu allt of stutt til að geta talist málefnalegt. Ég hef í gegnum tíðina veigrað mér við að tjá mig opinberlega um svokallaðan fórnarlambsfemínisma, sem er hluti af harðasta femínismanum í dag og sumir telja ganga út í öfgar. Hann felur í sér að skilgreina t.d. fólk í klámiðnaði og staðgöngumæður sem einhvers konar fórnarlömb sem ekki kunni fótum sínum forráð og þurfi þ.a.l. að hafa vit fyrir. Ástæðan fyrir að ég hef veigrað mér við að skrifa um þetta er að hluta til að miðaldra karlmenn eru gjarnan tortryggðir í þessari umræðu – sjálfir tákngervingar feðraveldisins, og að hluta til af því að femínisminn hefur staðið fyrir einni mestu mannréttindabyltingu sem átt hefur sér stað undanfarna áratugi og mig langar ekkert sérstaklega að leggja stein í götu hans, þrátt fyrir að hluti þeirrar hreyfingar hafi haldið í vegferð sem mér finnst æði vafasöm. En stöku sinnum hef ég pirrað mig yfir sumu sem ég hef lesið úr þessari átt og það er góð leið til að losna við pirring að tjá sig um málin. Þar fyrir utan veit ég að þær Stína og Halla eru báðar hugsjónamanneskjur og ég ætla þeim engan slæman ásetning þótt ég sé þeim hjartanlega ósammála um þetta mál. Mér finnst því verjandi nokkrum orðum til að útskýra mína afstöðu skilmerkilegar en ég gerði í áðurnefndu innleggi.

Um fórnarlambsfemínisma
Ég skrifa þetta í Dindigul í Tamil Nadu á Suður-Indlandi að loknu námskeiði sem ég hélt ásamt tveimur indverskum félögum mínum þar sem fulltrúar níu samtaka, sem vinna að ýmsum góðum málum í héraðinu, tóku þátt. Hluti af námskeiðinu fjallar um forsendur hjálparstarfs og felur í sér gagnrýni á ákveðna tegund hjálparstarfs sem iðkuð hefur verið í heiminum um langa hríð. Þá erum við ekki að tala um neyðaraðstoð af ýmsu tagi, eins og eftir jarðskjálfta, flóð eða aðrar náttúruhamfarir – við erum að tala um verkefni til lengri tíma þar sem vestrænar stofnanir koma inn og setja upp stofnanir og samtök til þess að vinna að ýmsum ágætum málum, algjörlega á eigin forsendum, en heimamenn standa á hliðarlínunni, óvirkir – fá kannski starf og einhverjar sporslur en algjörlega í aukahlutverki sem þiggjendur. Slíkt starf veldur ýmsum félagslegum aukaverkunum, heimafólk verðu háð aðstoðinni og verður óvirkt og slíkt starf gerir lítið fyrir sjálfsmat og -virðingu heimafólks. Hjálparstarf á þessum nótum er sem betur fer á undanhaldi, þótt við stillum þessu svona upp í ýktri mynd til skilnings. Á móti stillum við því upp sem kalla mætti húmanískt hjálparstarf, þar sem allt starf sem er unnið er á forsendum heimafólks og reynt er að stuðla að því að gera alla að þátttakendum. Þátttakendur upplifa stolt og aukna sjálfsvirðingu vegna eigin starfs, en slík fyrirbæri, þótt ómælanleg séu, eru mikil félagsleg verðmæti í öllum samfélögum.
Hvað kemur þetta áðurnefndu innleggi við? Í einhverjum skilningi er, í þessu „gallaða“ hjálparstarfi, litið á fólk á vettvangi hjálparstarfsins sem einhvers konar fórnarlömb og þeim ekki treyst fyrir verkefninu og að byggja upp eigið samfélag og eigið líf. Í þessu kristallast sú grundvallarafstaða mín; að með því að líta á fólk sem fórnarlömb, sem taka megi ráðin af og sjálfsákvörðunarrétt, sé verið að halda því niðri og hlutgera það.

Hlutgerving
Hugtakið hlutgerving kemur gjarnan fyrir í umræðu, bæði um staðgöngumæðrun og klám. Í rökum gegn áðurnefndu frumvarpi hefur m.a. verið nefnt að þetta fyrirbæri, staðgöngumæðrun, hvetji til hlutgervingar. Ég hefði haldið að hún Stína vinkona mín myndi nú staldrað við svona framsetningu. Við Stína vorum nefnilega í mörg á saman í félagsskap þar sem var talsvert fjallað um hlutgervingu og hún stúderuð. Rekja má rætur hugtaksins til þýska heimspekingsins Immanuels Kant sem sagði að ekki mætti líta á fólk sem tæki til að ná fram eigin markmiðum, heldur væri fólk markmið í sjálfu sér. Í þessum félagsskap okkar Stínu var rætt ýtarlega um hlutgervingu sem undanfara ofbeldis – til þess að geta beitt aðra manneskju ofbeldi verðum við að sjá hana sem hlut, sem eitthvað eitt og einangrað fyrirbæri, sem líkama eða kynveru, sem hlutverk eða fulltrúa stöðu, stéttar eða ættbálks. Þegar við höfum smækkað manneskjuna þannig í hlut eða hlutverk getum við notað hana og beitt ofbeldi. Fyrst og fremst er hlutgerving afstaða – ekki bundin við einhvern ákveðinn hóp eða stétt. Allir hlutgera einhvern tímann og þeir sem gera mikið af því hlutgera yfirleitt alla – starfsmaðurinn á afgreiðslukassanum verður framlenging á kassanum, karlinn verður holdgervingur feðraveldisins og konan verður kynlífsleikfang. Fólk sem hlutgerir ekki að öllu jöfnu gerir það kannski þegar það er stressað, er að flýta sér eða er upptekið af sjálfu sér – það tengist ekki einhverju ákveðnu starfi eða hlutverki.
Það er að sjálfsögðu ekkert athugavert við að fólk líti á hvert annað sem konur, karla, afgreiðslufólk eða kynverur – það er verður ekki hlutgerving fyrr en fólk einskorðar sig við það og sér ekkert annað, sér ekki hvert annað sem fjölbreyttar verur í mörgum lögum og, það sem mestu máli skiftir; verur með sinn eigin ásetning og frelsi. Þegar litið er á fólk eingöngu sem fórnarlömb og því meinað að taka ákvarðanir um eigið líf er verið að hlutgera það. Þess vegna sagði sagði ég í áðurnefndu innleggi að fórnarlambsfemínisminn geri lítið úr konum í tengslum við staðgöngumæðrun og feli ekki í sér mikla trú á fólk. Almennt hefur mér svo virst sem margir femínistar séu uppteknari við hugmyndafræði og sínar skoðanir og jaðartilfelli sem falla að þeim, heldur en tölfræði, rannsóknir eða að setja sig í spor þeirra kvenna sem þeir skilgreina sem fórnarlömb. Til þingnefndarinnar sem fjallaði um staðgöngumæðrun bárust fleiri umsagnir sem mæltu gegn frumvarpingu en mæltu með því. Munurinn var hins vegar sá að í þeim umsögnum sem mæltu með frumvarpinu var vísað til rannsókna úr sambærilegum samfélögum en í þeim sem mæltu á móti var gjarnan huglægt mat – m.a. þessi; að staðgöngumæðrun feli í sér tilhneigingu til hlutgervingar. Þá hafa andstæðingar gjarnan minnst á Indland í þessu samhengi – sem er frekar ódýrt áróðursbragð þar sem þetta eru ósambærileg samfélög hvað þetta varðar og í anda þess að draga fram verstu jaðartilfelli máli sínu til framdráttar.

Almennt um femínisma – laumufarþeginn
Mér verður stundum hugsað til fyrri daga femínismans, t.d. þess femínisma sem birtist í tímaritinu Veru fyrir all nokkrum árum. Ég man t.d. eftir grein þar sem fjallað var um ferð þriggja ungra manna á strippbúllu og kom þar fram heiðarleg sýn sem sýndi tvær hliðar, táknræna niðurlægingu kvenna en jafnframt hvernig þessar sömu konur plokkuðu af mönnunum peninga eins og væru þeir kjúklingar. Þetta var sanngjörn og heiðarleg umfjöllun, femínismi með báðar fætur á jörðinni og mér fannst ég eiga samleið með honum. Ég hef velt fyrir mér hvað hefur gerst síðan og mín niðurstaða er sú að stór hluti vandans sé að ákveðinn laumufarþegi hafi gert sig æ fyrirferðarmeiri um borð. Þennan laumufarþega mætti nefna siðferðilega forræðishyggju. Mér finnst ekkert athugavert við að fólk berjist fyrir „bættu“ siðferði – fólk á bara að koma fram og segja það og þá get ég tekið afstöðu til þess. En að fela hann bak við femínisma, lýsa yfir vilja til að loka strippbúllum af umhyggju við konur en sýna í raun engan áhuga á þeim konum sem þar starfa eða þeirra sjónarmiðum er vægast sagt grunsamlegt, í skásta falli hræsni. Ég man reyndar eftir einu skipti þar sem einn helsti talsmaður femínista, Sóley Tómasdóttir, talaði opinberlega um siðferði í þessu samhengi – í Silfri Egils að mig minnir. Það var allavega heiðarlegt en þá er málið hætt að snúast um femínisma.

Lokaorð
Ég vil kalla mig femínista – þótt skoðanir mínar séu ekki samkvæmt hugmyndafræði þeirra sem lengst vilja ganga. Ég á ekki samleið með öllum femínistum. Vel fram yfir þrítugt hafði ég engar efasemdir – mér fannst ég vera í liði með öllum sem tjáðu sig um kvenfrelsi og jafnrétti. Ég man þegar fyrst steytti á skeri í því sambandi. Ég var að gefa út blað um innflytjendamál ásamt hópi Íslendinga og innflytjenda. Við ræddum einu sinni við nokkrar konur í pólitík um að jafnréttislög yrðu víkkuð út þannig að þau næðu líka til réttinda innflytjenda, sem hafa að ýmsu leyti staðið höllum fæti í íslensku samfélagi. Viðbrögðin komu mér vægast sagt á óvart. Meirihluti þessara kvenna vildi ekki taka þetta í mál – fannst að mögulega gæti þetta rýrt eitthvað stöðu kvenna. Mögulega var það rétt hjá þeim – en þá gerði ég mér grein fyrir að þeirra barátta var ekki hluti af jafnréttis- og mannréttindabaráttu allra – hún var bara fyrir konur, bara fyrir þær sjálfar – og einhverjar konur voru tilbúnar að standa gegn því að aðrir sem hallaði á fengju notið sömu réttinda.

Það er sjálfsagt lengi hægt að bæta við þessi stóru þemu sem varða baráttuna fyrir betra samfélagi en ég ætla að segja þetta gott að sinni. Ég óska Stínu og Höllu góðs gengis við flest baráttumál þeirra og efast ekki um að þær munu ekkert slá af frekar en þær hafa gert hingað til og á von á að oftar en ekki verði ég í þeirra liði.

Um nýja stjórnarskrá

Það er ákveðin þverstæða falin í því að alþingi skuli eiga síðasta orðið í að staðfesta nýja stjórnarskrá, og það tvívegis, þótt sú stofnun og stjórnmálaflokkarnir séu í raun vanhæfir til að eiga lokaorð um plagg sem fjallar um þessar stofnanir og setur völdum þeirra og áhrifum skorður. Kerfiskarlar og –kerlingar tala niður þjóðaratkvæði áður en alþingi á síðasta orðið – samkvæmt gömlu stjórnarskránni skal það vera þannig. Það er hins vegar enginn vafi á að þessi stjórnarskrárdrög, sem endurspegla þá lýðræðiskröfu sem spratt upp úr hruninu, munu hafa meira vægi í meðförum þingsins með blessun þjóðarinnar að baki, en með það útvatnaða umboð sem stjórnlagaráð hefur. Það er því gríðarlega mikilvægt að fylgja þeirri kröfu vel eftir. Mér sýnist við Íslendingar ekki hafa lært mikið á hruninu, lausn okkar við afleiðingum græðginnar er meiri græðgi. Stjórnarskrá með róttækum lýðræðisbreytingum er þó skref í rétta átt.

Af skuldum óreiðumanna

Nú stíga menn fram, hver á fætur öðrum og básúna í anda Bjarts í Sumarhúsum: Við borgum ekki skuldir óreiðumanna – segjum nei við Icesave. Bjartur sjálfur orðaði þetta svona: „Meðan ég sækist ekki eftir annarra manna gróða kæri ég mig ekki um að bera annarra manna skuld.“

Vissulega geta margir ef ekki flestir tekið undir þessi orð en vandinn er bara sá að ef við lítum of einfeldningslega á þau, í anda Bjarts, að þá gætu örlög okkar orðið þau sömu. Auðvitað erum við alltaf að borga skuldir óreiðumanna; við tryggjum, með lögum um greiðslur í Tryggingasjóð launa, laun starfsmanna fyrirtækja sem fara á hausinn, með almannafé greiðum við skaðabætur sem ógæfumenn eru ekki borgunarmenn fyrir og meðlagsskuldir þeirra sem ekki standa skil á meðlagi. Við gerum það ekki vegna þessa óreiðu- og ógæfufólks, við gerum það vegna fórnarlambanna, vegna fólksins sem missti vinnuna og myndi annars að auki missa laun fyrir unna vinnu, vegna þolenda ýmis konar ofbeldis og glæpa og vegna barna einstæðra foreldra. Við borgum skuldir óreiðumanna til þess að minnka þjáningu grandalausra fórnarlamba – vegna þess að við viljum telja okkur siðlegt samfélag.

Stærra samfélag

Þegar við tölum í dag um samfélagið sem við lifum í getum við ekki einskorðað það við Ísland. Við erum líka þátttakendur í stærra samfélagi þar sem við höfum ýmsar skuldbindingar, bæði lagalegar og siðferðilegar. Lagalegar í gegnum ýmsa alþjóðasamninga og siðferðilegar skuldbindingar sem eru þær sömu gagnvart öllu fólki sem við eigum samskipti við og skiptir þjóðerni engu í því sambandi. Á meðal þeirra sem hæst kalla nú um að við eigum ekki að borga skuldir óreiðumanna er fólk sem fékk sitt sparifé að fullu bætt. Það var í lagi að þeir fengu borgað sitt að fullu, það eru bara útlendingar sem voru viðskiptavinir íslensku bankanna sem mega éta það sem úti frýs. Ef íslenskar innistæður Landsbankans hefðu ekki verið að fullu tryggðar væri Icesave ekki vandamál – þá hefði andvirði þrotabús Landsbankans dugað og vel það. En það var ákveðið að mismuna eftir þjóðerni (það er býsna aumt að hanga á því að mismununin hafi verið eftir útibúum en ekki þjóðerni) og þess vegna er Icesave vandamál í dag. Við slíka mismunun hefur kallið: „Við borgum ekki skuldir óreiðumanna!“ holan hljóm og inngrip íslenskra stjórnvalda með neyðarlögunum gerði þetta að okkar máli.

Dómsstólaleiðin

Nei-sinnar hafa verið duglegir að benda á að það sé sjálfsagt mál að leita til dómstóla um úrlausn Icesave-málsins. Ég hef alltaf, svona almennt séð, litið á dómstóla sem þrautarlendingu ef allt annað bregst. Ef ég hef reynt viðræður og samninga, ef ég hef reynt að setja mig í annarra spor og ná sanngjarnri niðurstöðu í samningum – ef allt um þrýtur, þá leita ég til dómstóla. Það er þá um leið ákveðinn vanmáttaryfirlýsing – ég var ekki fær um að leysa málið öðruvísi. Vegna þess að við höfnuðum fyrri Icesave-samningunum náðum við mun hagstæðari samningum og getum vel við unað. Við, ásamt gervöllum hinum vestræna heima, gerðum stórt á okkur í fjármálum og við Íslendingar eigum að taka ábyrgð á okkar hlut en ekki að reyna að sleppa sem billegast frá því.

Förum varlega í að gera orð Bjarts í Sumarhúsum að okkar – munum örlög hans; frjáls og sjálfstæður, já – en allslaus og vinasnauður. Ég ætla að segja já þann níunda – ekki af ótta við mögulegar afleiðingar, heldur vegna þess að ég vil ekki skammast mín fyrir að vera Íslendingur.

Í tilefni Alþjóðlega kvennadagsins

Í gær fagnaði heimurinn Alþjóðlega kvennadeginum, en fjölskylda Salapei L. syrgði. Salapei dó um miðjan janúar síðastliðinn vegna þess að hún var ófrísk, fátæk og úr fjarlægu þorpi í Trukana í Keníu þar sem vélknúin farartæki eru ekki á hverju strái og vegir standa varla undir nafni. Næsta heilsugæsla er í 20 kílómetra fjarlægð og næsta sjúkrahús 100 kílómetra í burtu. Nýfætt ungabarn mun nú alast upp móðurlaust. Eiginmaður hennar sagði frá því sem gerðist: Átta tímum eftir að hríðir hófust hjá Salapei gerði hún sér grein fyrir að ekki var allt með felldu og bað eiginmann sinn að fara með sig á sjúkrahúsið. Þau voru fjóra daga á leiðinni í miklum hitum og þjáðust af hungri og þorsta vegna þess að vörubíllinn sem þau ferðuðust með var sífellt að bila. Að lokum tókst þeim að leigja einkabifreið sem kom þeim loks á svæðissjúkrahúsið þar sem læknirinn framkvæmdi keisarauppskurð. Henni blæddi  ákaft. Læknirinn var ágætlega menntaður og ákveðinn í að reyna að  bjarga lífi konunnar en á sjúkrahúsinu var ekki að finna nein lyf til að stöðva blæðingar. Eiginmaðurinn varð því að ganga einn kílómetra í lyfjaverslun til að kaupa lyfin. Salapei var látin þegar hann sneri aftur. Á þessu ári munu nærri 8.000 kenískar konur og stúlkur láta lífið vegna meðgöngu, fæðingar eða eftir fæðingu, samkvæmt heimildum WHO. Þýtt úr Daily Nation.

Látum ekki bölmóðinn ráða - kjósum

Nokkuð hefur borið á því síðustu dag og síðast í morgun að ýmsir, þar með talið fjölmiðlafólk, setji fram efasemdir eins og til hvers sé að vera að kjósa á stjórnlagaþing – alþingi þurfi hvort sem er að samþykkja stjórnarskrá og að alþingi muni ekki hleypa neinum róttækum breytingum í gegn. Um þetta er tvennt að segja: Í fyrsta lagi er það ekki alþingi eitt sem ræður þessu, forsetinn verður að skrifa undir og ef alþingi gerir miklar breytingar við drög að stjórnarskrá sem sett eru fram af stjórnlagaþingi með sterkt umboð frá almenningi, hef ég fulla trú á að hann neiti að skrifa undir og leggi málið í dóm þjóðarinnar. Í öðru lagi er úrtölufólkið að hafa áhrif á þátttökuna með þessu og þar með að draga úr möguleikunum á að stjórnlagaþing hafi sterkt umboð.

Samkvæmt núverandi stjórnarskrá höfum við enga aðra leið til þess að koma breytingum í gegn og úrtölufólkið leggur ekki til aðrar lausnir. Leggjumst því öll á eitt: Látum ekki bölmóðinn ráða - kjósum og gefum stjórnlagaþingi öflugt umboð.

Nokkrir stafir um stjórnlagaþing

Í umræðu um væntanlegt stjórnlagaþing er gjarnan fullyrt að tíminn sem því er ætlað að starfa, tveir til fjórir mánuðir, sé of naumt skammtaður. Það er ákveðinn misskilningur sem fylgir þessari skoðun – eins og gert sé ráð fyrir að stjórnlagaþingmenn þurfi og ætli sér fyrst að fara að hugsa um þessi mál þegar þeir setjast á þingið. Á meðal þeirra sem bjóða sig fram er fólk sem hefur hugsað um þessi mál svo árum og áratugum skiptir og hefur skýrar hugmyndir um hvað það vill sjá inni í nýrri stjórnarskrá. Nýtt stjórnlagaþing þarf fyrst og fremst að komast að samkomulagi og stilla saman hugmyndir og skoðanir þátttakenda, sem munu flestir vita hverju þeir vilja koma á framfæri. Búið er að vinna mesta vinnuna nú þegar og ætti tíminn því að vera nægur.

Stjórnlagaþing getur lagt stjórnarskrárdrög sín í þjóðaratkvæðagreiðslu áður en alþingi tekur þau til meðferðar og myndi afgerandi niðurstaða úr henni gefa þinginu skýr skilaboð – með forseta sem hefur sýnt að hann er óhræddur við að beita málskotsréttinum myndi þingið varla hreyfa mikið við stjórnarskrá sem hefur almennan stuðning þjóðarinnar. Æskilegt væri að gefa almenningi kost á, ekki aðeins að kjósa um stjórnarskrána, heldur jafnframt um einstaka liði hennar. Gallinn við íslenskt lýðræði hefur gjarnan verið að í kosningum, t.d. til alþingis, hafa kjósendur ekki átt kost á að gefa mjög skýr skilaboð með atkvæðum sínum. Þeir kjósa flokk út á einstök mál – en sjaldnast öll mál viðkomandi flokks. Forystan túlkar síðan niðurstöðuna og setur áherslur eins og henni sýnist – fer í samsteypustjórn þar sem sumt nær inn annað ekki. Niðurstaðan er sú að erfitt er að ráða í hver raunverulegur vilji kjósenda er, sem grefur undan lýðræðinu. Ef einstakir liðir stjórnarskrárinnar eru bornir undir almenning í þjóðaratkvæðagreiðslu, ekki hvert smáatriði, heldur t.d. stærri flokkar eins og mannréttindakaflinn, aðskilnaður ríkis og kirkju, ný skilgreining á forsetaembættinu og aðskilnaði framkvæmda- og löggjafarvalds – fær almenningur möguleika á að gefa skýr skilaboð með atkvæðum sínum í þessu mikilvæga máli.

Mannréttindi

Í áherslum mínum í framboði til stjórnlagaþings set ég mannréttindi sem mikilvægasta þáttinn. Í sjöunda kafla stjórnarskrárinnar er ágætis upptalning á mannréttindum, en skortir á nánari skilgreiningar. Þar vantar t.d. grein um pólitíska mismunum, sem útilokar mismunandi vægi atkvæða – svo eitthvað sé nefnt. Mannréttindi eiga að mínu mati að vera hryggjarstykkið í nýrri stjórnarskrá – þau hafa forgang gagnvart öðrum málum, hvort sem það er fullveldi, hlutverk forseta eða önnur atriði – þau síðarnefndu eru undirskipuð gagnvart mannréttindum. Þannig hafi mannréttindakafli eða mannréttindakaflar stjórnarskrárinnar svipaðan sess innan stjórnarskrárinnar og stjórnarskrá gagnvart lögum: Engin lög standast ef þau eru í andstöðu við stjórnarskrá og ekki er hægt að setja neitt inn í stjórnarskrá sem er í andstöðu við mannréttindi. Þannig er t.d. ekki hægt að krefjast aukins meirihluta í almennum kosningum um mál sem snerta fullveldi – eins og sumir frambjóðendur hafa tæpt á. Aukin meirihluti þýðir í raun misvægi atkvæði, sem er mannréttindabrot. Þannig væri líka útilokað að vera með ríkisrekna þjóðkirkju – þar með ríkir ekki raunverulegt trúfrelsi eins og kveðið er á um í 65. grein, 6.  kafla.

 

Réttindi fólks gagnvart lögreglu og dómsvaldi verði tryggð

Í flestum ef ekki öllum samfélögum í dag er hluti af skilgreiningunni á ríki sú að það sé eini aðilinn sem hefur rétt á beitingu ofbeldis innan sinna landamæra. Þannig liggur ofbeldishótun að baki öllu laga- og reglugerðargangvirki ríkisins. Ef við borgum ekki skattana, ef við brjótum umferðareglur eða önnur lög landsins getur ríkið beitt okkur ofbeldi – tekið af okkur fé, eignir eða frelsi okkar. Þegnar hafa ekki þennan rétt – þeir verða að leita réttar síns í gegnum stofnanir ríkisins. Þetta ofbeldi er réttlætt með því að það sé nauðsynlegt til að halda ríkinu saman og koma í veg fyrir upplausn þess. Þessi réttur ríkisins til ofbeldis er þó yfirleitt nokkrum takmörkunum háður. Þannig þarf dómsvaldið alla jafnan að hafa milligöngu um beitingu ofbeldisins, fólk er talið saklaust þar til sekt hefur verið sönnun og hafi fólk hreina samvisku á að ekki að þurfa að eiga það á hættu að verða beitt ofbeldi með því að það sé tekið til yfirheyrslu eða frelsi þess takmarkað á annan hátt. Lögreglan þarf að hafa rökstuddan grun um afbrot til þess að beita slíku ofbeldi. Á dögum Rögnu Árnadóttur í sæti dómsmálaráðherra voru lögð drög að því að breyta því fyrirkomulagi, með því að leyfa forvirkar rannsóknarheimildir, en sem betur fer hafa þau áform verið lögð til hliðar – a.m.k. að sinni.

Til staðar er tilhneiging í öllum stofnunum til að reyna að efla völd sín og áhrif og þ.a.l. túlka raunveruleikann þannig að sú túlkun styðji við slíkt. Þannig er t.d. hentugt að tala um aukningu glæpa í tengslum við vændi þegar hegðun sem var eitt sinn lögleg er gerð ólögleg. Það þarf ekki að vera um neina breytingu á atferli að ræða – þvert á móti eru líkur á að tíðni slíks atferlis hafi minnkað, en samkvæmt tölum hefur þá glæpatíðnin aukist. Það að ákveðin bifhjólasamtök ákveði að ganga til liðs við erlend bifhjólasamtök sem hafa illt orð á sér þýðir í orðræðu lögreglunnar að skipulögð glæpastarfsemi sé að festa rætur sínar hér – án þess að nokkuð hafi endilega breyst í starfsemi áðurnefndra bifhjólasamtaka eða að einhverjir hafi bæst í þeirra hóp erlendis frá.

Þessi orðræða er ekki ósvipuð orðræðunni í tengslum við hryðjuverkaógn og öryggismál. Á undanförnum árum er búið að ganga langt, bæði í Bretlandi og Bandaríkjunum, í að veita lögreglu og öryggisþjónustu víðtækari heimildir og völd sem skerða persónulegt frelsi og mannréttindi þegnanna. Í Bretlandi var lífi fólks gjörbylt vegna atburða sem vissulega voru hræðilegir, en til að setja hlutina í samhengi þá dóu í hryðjuverkaárásinni jafn margir og deyja á tveimur dögum í umferðarslysum í Bretlandi. Á Spáni var tekin ákvörðun um að láta hryðjuverkaárásirnar sem urðu á Spáni um svipað leyti ekki verða til að stjórna lífsháttum fólks – túlkunin var sú að slíkt bæri vott um sigur hryðjuverkamannanna.

Eins og áður segir er það tilhneiging stofnana til þess að efla völd sín og áhrif. Það er hins vegar hlutverk stjórnmálamanna að dansa ekki eins og dáleiddar hænur eftir orðræðu þeirra og lepja hana upp gagnrýnislaust. Stjórnarskrá sem tekur af skarið með mannréttindakafla með skýrum ákvæðum sem tryggja mannhelgi og lágmarkar ofbeldi ríkisvaldsins hjálpar til þess.

 

Um hlutverk forsetans

Ég man eftir því, fyrir rúmlega tveimur áratugum þegar ég las stjórnarskrána í fyrsta sinn, að lýsingin á hlutverki forseta kom mér spánskt fyrir sjónir. Það var eins og að hafa talið sig vera að horfa á leikritið Skugga Svein og uppgötva svo skyndilega að handritið var Íslandsklukkan eða eitthvað annað leikrit. Lýsingin var af töluvert pólitískara hlutverki en ég hafði vanist að sjá í verki; forseti getur lagt fram frumvörp, skipað ráðherra og embættismenn, svo eitthvað sé nefnt. En svo er klikkt út með því að forseti láti ráðherra framkvæma vald sitt, sem er ákveðin þversögn í sjálfu sér.

Nú hef ég ekki miklar skoðanir á því hvert hlutverki forsetans í stjórnsýslunni á að vera - mér hefur hingað til þótt það helst hafa mótast af löngun fólks til að hafa konung til að klippa á borða og halda hátíðarræður. Kosningar til forseta hafa mér þótt frekar vandræðalegar – til hvers var forseti að sækja lýðræðislegt umboð til fólksins ef hann var í raun valdalaus „gaukur í klukku“ eins og Bubbi orðaði það – umboð til hvers? Núverandi forseti braut blað í sögunni með því að nota og virkja málskotsréttinn fræga. Ég man eftir umræðunni í tengslum við framboð Sigrúnar Þorsteinssonar til forseta, árið 1988, sem hafði sem sitt helsta baráttumál að virkja málskotsréttinn – flestir lögspekingar töldu hann þá óvirkan eða jafnvel ónýtan. Ég vil að fólkið í landinu geti sjálft knúið fram þjóðaratkvæðagreiðslu um mál, ef nógu margir fara fram á slíkt. Þar með verður aukaatriði hvort forseti hafi slíkan málskotsrétt.

Ég held þó að andstaða almennings við að leggja niður forsetaembættið yrði of mikil og því þarf að finna skilgreiningu og skipan á því sem er sjálfri sér samkvæm - forseti Íslands getur verið sameiningartákn og rödd samvisku þjóðarinnar - en valdamikill verður hann ekki.

Kenía - júlí 2010, fyrri hluti

Flugvellir í Indlandi eru einstakir að því leyti að þar er hvergi hægt að komast á netið. Mér skilst að ástæðan tengist baráttunni gegn hryðjuverkum – en þar fyrir utan eru Indverjar náttúrulega skriffinnar par excellence og stjórnvöld vilja stjórna flestu en netið lætur illa að stjórn. Netfíkillinn ég þjáðist því af óstöðvandi andlegum kláða í 11 tíma bið á flugvellinum í Bombay. Mér tókst að slá á hann með því að detta inn í unglingavampírubókmenntir, réttlætt með því að ég vissi að höfundurinn skrifaði eina snjöllustu vísindaskáldsögu sem ég hef lestið, The Host, auk þess sem næsta verkefni bókaklúbbsins Æskunnar eru vampírubókmenntir (Las upprunalegu Drakúla, eftir Bram Stoker, fyrr í sumar – hún hefur elst býsna vel). Fékk kjánahroll við að lesa um nokkur hundruð ára gamlar vampírur í gelgjulegum tilfinninga-sambandsflækjum. Ég hef tekið eftir að í nýrri vampírubókmenntum verða vampírurnar sífellt mennskari – eina undantekningin síðari ár er Salem´s Lot eftir Stephen King, þar sem vampíran er ill í gegn eins og í upprunalegu sögu Stokers. Anne Pryce, í Interview with a Vampire, gengur kannski ekki eins langt og gert er í unglingadramanu en þar er vampíran frekar úrkynjuð en ill – en umfram allt mennsk. Sama gildir um kvikmyndir og sjónvarpsþætti. Meira að segja mynd Coppola, Bram Stoker‘s Dracula, þótt hún sé annars nokkuð trú sögunni og myndin snilld að öllu leyti, þá er hún römmuð inn í ástarsögu sem verður kveikjan að tilurð Drakúla, illsku hans og „dauða“.

Þegar 11 tímarnir voru liðnir bættist við einn enn tími vegna seinkunar sem þýddi að ég missti af fluginu frá Nairóbí til Kisumu – lenti um korteri of seint. Þurfti að bíða frá tíu um morguninn til fimm um daginn á Panters hótelinu, skammt frá flugvellinum, í boði Kenya Airways. Herbergið sem ég fékk í nokkra tíma til að leggja mig var líklega flottasta hótelherbergi sem ég hef komið í.

Flugið til Kisumu tók hálftíma – eins og venjulega. Á flugvellinum tók Anne á móti mér – eins og venjulega og fór með mig á Palmers – eins og venjulega. Klukkutíma síðar komu Georg, Davies og Harrison og við héldum fund um verkefnin og prógrammið og svo fór ég upp á hótelherbergi og þegar ég vaknaði um morguninn mundi ég ekki eftir að hafa hallað höfðinu að koddanum.

Morguninn eftir kom Janess á hótelið. Við byrjuðum að fara niður á Mega Plaza til að prenta út gögn fyrir námskeiðið sem ég ætlaði að halda – námskeið fyrir fólk sem er að vinna með börn, í skólum og miðstöðvum og fjallar um sýn okkar á fólk – og þar með börn – ofbeldi og nýhúmaníska menntun. Leiðinni var heitið til Lakeview leikskólans í Maeri og spjöllum við Janess um eitt og annað, m.a. um gamla tíma, en ég kynntist Janess í minni fyrstu ferð til Kenía árið 2002. Hann fór að tala að ýmislegt hefði breyst frá þeim tíma – sérstaklega þessi „NGO-hugsunarháttur“, þ.e. hugsunarhátturinn að halda að lausnin á öllum hlutum sé að fá fé í gegnum hjálparstofnanir en gera sem minnst sjálfur, en það er hluti af hugmyndafræðinni að okkar aðstoð frá Íslandi er aldrei nema viðbót við það starf sem fyrir er – starfið má aldrei standa eða falla með henni. Ég hef þóst vita að þetta væri að virka að einhverju leyti en það var gott að fá það staðfest. Þá ræddum við væntanlegar kosningar um nýja stjórnarskrá fyrir Keníu. Janess er virkur í Já-hreyfingunni sem vill samþykkja stjórnarskránna. Hjá Nei-sinnum fara kirkjunnar menn í fararbroddi og mótmæla helst að leyfðar skuli fóstureyðingar ef líf móður er í hættu auk þess sem ákvæði um jarðir, sem ríkið ætlar að endurheimta, valda deilum. Þá styðja langflestar konur nýja stjórnarskrá – í henni fá þær ýmis réttindi til jafns við karlmenn, eins og rétt til að erfa land, en fram til þessa hefur það eingöngu fallið sonum í skaut. Ef enginn sonur er til staðar verður nánasti karlkyns ættingi fyrir valinu. Kosningarnar fara fram 4. ágúst – vel við hæfi; á afmælisdegi Ingu Sóleyjar dóttur minnar fá konur í Keníu mikla réttarbót.

Vegirnir eru mjög misjafnir á leiðinni til Maeri, eins og víðast í Keníu og sjá mátti farartæki af öllum stærðum og gerðum. Gamall maður á reiðhjóli sem lék jafnvægislist með hvíta og gljáandi líkkistu á bögglaberanum vakti athygli mína, undrun og aðdáun. Á námskeiðið mættu 6 konur sem annast um 120 börn í Lakeview leikskólanum. Sú eina sem ég þekkti fyrir var Sophy, sem var á sjálfboðaliðanámskeiðinu sem ég var með í mars síðastliðnum. Þessi fyrsta keyrsla á námskeiðinu tókst nokkuð vel þótt ég sæi fram á að ég þyrfti að gera einhverjar breytingar á því. Á köflum urðu skemmtilegar umræður, t.d. í einum kafla, þar sem fjallað er um að varðveita frumkvæði og sköpun hjá börnum og í því samhengi komið inn á viðhorf til óhlýðni, og eitt umræðuefnið er: „Hvernig væri mannkynssagan öðruvísi ef Gandhi, Einstein, Kristur og fleiri sögupersónur hefðu fylgt reglum og viðmiðum síns tíma?“ Eitt svar vakti athygli mína: „Heimurinn væri þá fullur af heiðingjum!“

Þegar námskeiðinu var lokið var langt liðið á daginn, klukkan orðin sex og eftir smá bið við veginn vorum við orðnir svartsýnir á að við næðum bíl aftur til Kisumu þetta kvöldið. Eftir einhver símtöl var hóað í mótorhjól sem keyrði með okkur rétt út fyrir bæinn, síðan út á einhvern troðning í átt að vatninu. Mér var um og ó en slakaði á þegar við keyrðum inn í rjóður þar sem stóð matatú sem verið var að hlaða með fiskikössum og með nóg af lausum sætum. Fimm mínútum síðar var lagt af stað og Janess sagði mér að bíllinn flytti smáfisk sem bannað væri að veiða á þessum tíma árs. Smyglleiðangurinn gekk snurðulaust fyrir sig og matatúinn skilaði okkur og fiskinum í heilu lagi til Kisumu.

Ég náði á Mega Plaza áður en netkaffið lokaði og náði líka að hala niður myndaskrá fyrir verkefni sem mér hafði borist um daginn – prófarkarlestur á bíómynd. Þegar því var lokið rölti ég niður á Mon Ami, veitingastað fyrir neðan og settist þar inn þrátt fyrir að hátt í 50 bandarísk ungmenni görguðu þar í karókí, nánast öll á sama tíma – þetta var eini staðurinn sem var opinn. Þegar ég hafði setið þar í korter sá ég hvar gamall vinur frá London, Tony Robinson, kemur gangandi – lítill heimur. Tony er að styðja við skóla nálægt Kisumu (www.footstepsuk.org). Við sátum og spjölluðum fram eftir kvöldinu en hann var á leið til Nairóbí morguninn eftir til að taka á móti 25 Bretum sem ætluðu á næstu dögum að leggja hönd á plóginn í skólunum sem Steps er að styðja.

Næsti morgunn leið við prófarkarlestur en um hádegið kom Patrick frá Korando og sótti mig. Ferðin til Korando tók um hálftíma en þar voru mætt á annað námskeiðið fjórar konur frá Korando og þrír kennarar frá grunnskóla skammt frá. Börnin sem ljúka leikskólanum í Korando sækja þennan skóla. Þetta námskeið gekk líka ágætlega en efnið hentaði þó greinilega betur kennurunum en umsjónarkonunum í Korando. Mikill munur er á leikskólanum eftir að Gunnar Hallsson splæsti í þak yfir hann – nú fyrst er hann farinn að nýtast almennilega. Eftir námskeiðið fékk ég sýnishorn af gerð aloa vera sápu sem þær framleiða í Korando og að því loknu gengum við út að þjóðveginum við síðustu geisla sólarinnar – sólarlag við Viktoríuvatnið er einstakt.

 

Við vorum rétt komin út á veginn þegar matatú renndi að. Eftir kvöldmat átti að vera fundur aftur með Anne Lauren og nokkrum fleiri og eftir að ég var búinn að bíða góða stund hringdi hún – það höfðu orðið einhver forföll og útlit fyrir að aðeins hún myndi mæta, svo við ákváðum að hittast bara áður en ég færi morguninn eftir. Ég sofnaði yfir sjónvarpinu og vaknaði ekki aftur fyrr en nokkrum tímum síðar um hánótt.

Morguninn eftir kom Davies með nokkur af nýju börnunum sem verið er að styðja frá Íslandi svo ég tók smá vídeóbrot með þeim – frekar feimin greyin. Síðan kom Ruth, dóttir Wilkister heitinnar, með unga stúlku að nafni Idevere sem er studd af íslenskri konu og færði ég henni bréf sem ég var með til hennar. Fékk bréf til baka og gjafir. Um hádegið kom Anne og héldum við smá fund, hnýttum lausa enda og svo hoppaði ég upp á boda-boda (reiðhjól með hnakki á bögglaberanum) og hélt á rútustöðina. Rútunni seinkaði um klukkutíma svo ég var ekki kominn til Nakuru fyrr en undir sex. Linet tók á móti mér á hótelinu, ásamt Sam og John, en eftir smá spjall héldu þau sína leið. Um kvöldið var hellirigning, þrumur og eldingar og ég dundaði mér við lestur og sjónvarps- og tölvugláp.